Nước ta chia thành ba vùng rất rõ rệt, Bắc Trung Nam, là chia theo hàng ngang, hàng dọc thì có duyên hải và Trường Sơn Tây Nguyên chẳng hạn. Đây đang kể ba miền theo hàng ngang. Và miền Trung thì người ta gọi là khúc ruột. Có người hài hước, bảo, con người có ba phần. Cái ngon thì phần đầu hưởng, cái sướng thì phần dưới hưởng. Cái phần lộn xộn thì ở phần giữa - ruột mà.
Miền Trung khắc nghiệt thế nên người miền Trung thông minh để thích nghi với sự khắc nghiệt. Tôi hay nói với bạn bè rằng là, thực ra cái sự vĩ đại nhất của con người chính là khả năng thích nghi. Tự nhiên lớn lên, gặp một người, chả anh em ruột rà gì, vác về nhà, thành vợ/chồng, và rồi sống với nhau cả đời, chịu đựng nhau cả đời, thì chả phải thích nghi là gì?
Và, cái sự thích nghi vĩ đại nhất của người miền Trung, theo tôi, thể hiện rõ nhất ở những ngôi nhà, và đặc trưng nhất là nhà rường Huế và nhà lá mái Bình Định.
Đến giờ vẫn còn nhiều cách giải thích tên gọi nhà rường. Những là rường cột, rường mối, những là lương gọi chệch, và cả rương gọi chệch nữa.
Nhưng đấy là ngôi nhà rất đẹp, tất nhiên rồi. Xứ thần kinh mà. Và, người Huế đã rất tài khi bất cứ ngôi nhà rường nào cũng có cái rương hay còn gọi là rầm thượng ở trên. Cái này được thiết kế như một phần của ngôi nhà, hết sức hài hòa, chứ không phải ghép vào cho có, bằng chứng là nó được làm rất cầu kỳ, công phu, hết sức hòa hợp với ngôi nhà, và cũng được chạm trổ rất cầu kỳ như mọi chỗ khác trong nhà, thậm chí những con tiện còn kỹ lưỡng hơn các nơi khác trong nhà.
Thế nhiệm vụ của nó làm gì? Đơn giản, đó là nơi chứa đồ hàng năm khi mùa lụt đến. Mà không lụt thì những gì quý hàng ngày người ta cũng để lên đấy. Người không biết, nhìn lên cái rương ấy, tưởng nó là cái trần nhà. Và cả nhà chính, buồng, nhà ngang đều có rương như thế. Người Huế đã sống chung với lũ hàng năm như thế. Và họ đã như thế hàng mấy trăm năm nay, còn trước đấy nữa thì... chưa biết.
Thì năm nào mà Huế không lụt, mà không bị nước bò lên hỏi thăm. Cái rương/rầm thượng ấy là cái cách mà người Huế sống chung với lụt, thích nghi với lụt. Tất nhiên, nói cho công bằng, ngày xưa lụt Huế cũng từ từ và... an nhiên như Huế, chứ bây giờ, đương không, uỵch phát, nước cuồn cuộn chảy về, không kịp chạy, đến mức có cô giáo dạy Đại học Sư phạm Huế ví: Nước lên nhanh như... người yêu cũ trở mặt. Nhưng những cái rương ấy vẫn luôn hữu dụng.
Cái nhà lá mái Bình Định thì còn độc đáo hơn nữa. Nó nhỏ và thấp, và họ lợp mái bằng... đất sét. Chính xác là tường trát đất sét (nhiều vùng nông thôn của ta cũng làm tường bằng đất sét, nhất là nhà trình tường của người Hà Nhì thì còn hết sức vĩ đại), nhưng lợp bằng đất sét thì tôi mới thấy ở nhà lá mái Bình Định. Chính xác là họ lợp nhà làm 3 lớp. Lớp dưới cùng là đất sét, rồi tới phên tre, và trên cùng là tranh làm bằng cỏ tranh hoặc rạ.
Nó xử lý vấn đề thuộc về thời tiết. Ai cũng biết khí hậu miền Trung khắc nghiệt, mùa hè thì nóng chảy mỡ, mùa đông thì lạnh cắt da. Cái nhà này, mùa hè thì mát mà mùa đông thì ấm. Nó xử lý vấn đề cháy nhà nữa. Nhà tranh, nỗi ám ảnh lớn nhất là cháy. Hở ra là cháy, nhất là ở cái vùng mà, để chống cái lạnh, thì họ hút thuốc như một cách giữ ấm. Và nhiều công dụng khác nữa.
Ở khu du lịch Một thoáng Việt Nam ở Củ Chi có cả hai ngôi nhà này dựng sát nhau. Và khách tham qua bao giờ cũng lưu lại đây lâu nhất. Ngoài việc khâm phục khả năng thích nghi vĩ đại và sự thông minh của cha ông, thì họ liên tưởng tới... hôm nay.
Nó hài hòa khiêm nhường trước thiên nhiên nhưng lại cũng rất tự tôn và kiêu hãnh, khẳng định sự tồn tại của mình trong vũ trụ dù chỉ là một chấm hết sức li ti trước tự nhiên vĩ đại. Nó cùng giúp con người sống một cách an nhiên trước những khốc liệt của tự nhiên. Và khi đã hòa hợp được với tự nhiên, trở thành một phần của tự nhiên, đừng nhăm nhăm chinh phục, nhăm nhăm chống, nhăm nhăm cải tạo... chúng ta sẽ được tự nhiên chấp nhận làm bạn bè, sẽ sống hiền lành như con kiến con ong con chim con cá. Trước khi tự nhiên có việc gì biến động, đa phần một số con vật đều được... báo trước. Và những người có kinh nghiệm thì thường nhìn con vật để biết tự nhiên. Những người kiêu căng không biết điều này. Họ ưỡn ngực đón gió đón bão...
Giờ chúng ta nhân danh hiện đại, toàn thách thức thiên nhiên. Cứ đòi chống. Mà nghĩ cho cùng, dẫu bộ óc con người có vĩ đại đến đâu thì trước tự nhiên, chúng ta vẫn chỉ là những hạt cát, một phần triệu hạt cát, nhỏ nhoi vô cùng, yếu đuối vô cùng, dễ vỡ dễ thiệt hại vô cùng...
Lại nhớ tới những cảnh báo của tiền nhân về sự kiêu ngạo của con người. Cũng cần kiêu ngạo, nhưng là kiêu ngạo thuận tự nhiên chứ không chống lại tự nhiên, không mo cơm quả cà sắp xếp lại giang sơn. Những hậu quả của phá rừng, nắn sông, của hiện đại với bê tông, khí thải nhà kính... đang hiện hữu một cách vừa thách thức vừa khổ sở trong cuộc sống hôm nay, mà những gì đang diễn ra ở miền Trung những ngày vừa qua không loại trừ có sự tác động của sự kiêu ngạo, thách thức tự nhiên này...
Chỉ cần đọc lại ca dao tục ngữ của các cụ xưa cũng học được khối điều về ứng xử với tự nhiên.
Bên cạnh nhà rường Huế, nhà lá mái Bình Định, ở khu du lịch Một thoáng Việt Nam còn có khu Tây Nguyên, trong đó có cái nhà rông, cũng là một cách mà những nghệ nhân làm nhà này, cả đời chưa ra khỏi làng, hoàn toàn mù chữ, thể hiện sự ứng xử tuyệt vời của mình với thiên nhiên, để nó, dẫu luôn dựng ở nơi cao nhất của làng, như một lưỡi búa ngược, nhưng lại luôn mềm mại, luôn vững bền trước gió Tây Nguyên. Mà Tây Nguyên, gió luôn hào phóng và miên man...
